Połykanie jest umiejętnością bardzo ważną, pojawiającą się już w łonie matki i wraz z instynktem ssania umożliwia noworodkowi odżywianie się.

Duży w tym okresie język całkowicie wypełnia zamkniętą płaską jamę ustną, mogąc wykonać jedynie ruchy poziome. Takie układanie języka trwa do czasu zwiększenia się pionowego wymiaru jamy ustnej. Następuje to po pełnym wyrośnięciu uzębienia mlecznego czyli około 3 najdalej 4 roku życia. Powstaje wówczas dostatecznie dużo miejsca dla ruchów pionowych końca języka, a równocześnie tworzy się zwarta przeszkoda kostna języka przeszkoda kostna dla jego przemieszczania się do przodu w postaci zębów mlecznych. Tym samym kończy się okres połykania niemowlęcego, a zapoczątkowuje system połykania dorosłego z końcem języka skierowanym do przedniej części podniebienia. Stwarza to równocześnie warunki do poprawnej artykulacji głosek przedniojęzykowych.

Prawidłowe połykanie powinno być dobrze opanowane do rozpoczęcia się wymiany zębów przednich mlecznych na stałe. Szpara po zębie lub zębach mlecznych powstała przed wyrżnięciem się zębów stałych stanowi bodziec do ciągłego wciskana końca języka w to miejsce, co może przyczynić się do utrwalenia nieprawidłowego połykania.

Naukę prawidłowego połykania można podzielić na trzy etapy odpowiadające poszczególnym stopniom zaburzenia:

I. Unoszenie języka (naukę należy zaczynać od ćwiczenia unoszenia języka w pozycji poziomej do podniebienia w okolicy siekaczy. Dotyczy to najczęściej dzieci małych, u których nie nastąpiło z różnych przyczyn samoistne przestawienie się języka we właściwym czasie. Takim dzieciom można pokazywać prawidłowe układanie języka na sobie. Innym sposobem jest dotykanie końca języka i części przyzębnej podniebienia jakimś przedmiotem lub palcem dla ułatwienia trafienia nim na właściwe miejsce. Pomocna w tym może być również wymowa słów z głoską l).

II. Połykanie śliny (ten etap ćwiczeń polega na uczeniu połykania śliny z końcem języka ukierunkowanym do podniebienia. Trudność polega na utrzymaniu języka przez cały akt połykania na podniebieniu, a nie tylko w jego fazie początkowej. Zachowanie języka sprawdza się w ten sposób, że trzymając prawą ręką głowę dziecka od tyłu, dwoma palcami lewej ręki rozchyla się wargi, a kciuk układa na krtani, polecając unieść język do podniebienia, zacisnąć zęby i przełknąć ślinę.

Nieprawidłowemu połykaniu towarzyszy przeważnie napinanie warg, często za wszelką cenę, co wyczuwa się pod rozchylającymi wargi palcami i jest momentem utwierdzającym o takim połykaniu.)

III. Picie płynów(o prawidłowym przebiegu tej czynności można się przekonać , obserwując zachowanie się warg. Brak grymasu przy równoczesnym wzmożeniu aktywności mięsni podżuchwowych, często wraz ze ściąganiem głowy ku dołowi, szczególnie w pierwszym okresie, jest objawem prawidłowego przebiegu aktu połykania. Niezależnie od kontynuowania ćwiczeń połykowych , powinno się często przypominać dziecku o układaniu języka na podniebieniu, szczególnie przed każdym posiłkiem. Ma to na celu wytworzenie skojarzenia ułożenia języka w czasie ćwiczeń z przełykaniem płynnych i stałych pokarmów.)

Zaburzenia połykania określane są jako trudności w przyjmowaniu i przechodzeniu pokarmów z jamy ustnej do gardła i przełyku, a stamtąd do żołądka oraz dyskomfort w połykaniu, jako przejaw uszkodzeń morfologicznych górnego odcinka przewodu pokarmowego lub zaburzeń czynnościowych układu nerwowego i mięśniowego.

Spotyka się podział dysfagii zależny od tego jakiej fazy połykania dotyczy na :

• Dysfagię ustną
• Dysfagię gardłową
• Dysfagię przełykową
• Również występuje inny podział na
• Dysfagię górną (ustną –gardłową)
• Dysfagię dolną (przełykową).

Najczęściej wymieniane przyczyny zaburzeń połykania to :

• Fazy ustnej : nowotwory, wady rozwojowe, zaburzenia funkcji gruczołów ślinowych, uszkodzenia mechaniczne lub zapalenie błony śluzowej,
• Fazy gardłowej: schorzenia nerwowo – mięśniowe, nowotwory i stany po operacjach w obrębie krtani, gardła, schorzenia obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego.
• Fazy przełykowej: nowotwory, zwężenia i uchyłki przełyku, guzy śródpiersia, pierwotne zaburzenia ruchowe przełyku, refluks żołądkowo –przełykowy, niektóre schorzenia dermatologiczne.
• Inne:
  • uszkodzenia mózgu i/lub układu nerwowego
  • zaburzenia strukturalne mózgu
  • zaburzenia przewodzenia nerwowego w obrębie głowy
  • obrażenia mięśni w obrębie głowy
  • zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego
  • nieprawidłowa funkcja aparaty artykulacyjnego
  • nieprawidłowe funkcjonowanie układu oddechowego
  • podłoże psychiczne
  • opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny

Charakterystyczne objawy dysfazji to:

• powolne przyjmowanie pokarmów
• problemy z koordynacją ssania-połykania i oddychania
• zmęczenie lub duszność w czasie jedzenia i picia
• zmianę koloru skóry podczas jedzenia
• kilkukrotne przełykanie płynu, kęsa (dławienie się,kneblowanie)
• zmiana zachowania podczas jedzenia (rozdrażnienie, płacz)
• nadwrażliwość na dotyk,–
• niechęć jedzenia
• ślinotok
• brak postępów w karmieniu, przechodzenia z pokarmów płynnych do stałych
• plucie, wypychanie jedzenia językiem,wymioty
• zaleganie pokarmu
• częste kichanie po jedzeniu
• utrata masy ciałą/brak przyrostu masy ciała
• duszący kaszel podczas jedzenie (lub wkrótce po jedzeniu)
• częste infekcje dróg oddechowych
• dyskomfort w klatce piersiowej i/lub gardleochrypły głos w trakcie lub po jedzeniu

Trudności w połykaniu mogą wynikać z zaburzeń w zwieraniu warg, utrzymywaniu odpowiedniego napięcia mięśni policzków, ograniczonej ruchomości języka i żuchwy, niewłaściwej koordynacji ruchów języka, porażenia mięśni języka , złej ruchomości podniebienia miękkiego, zaburzeń czucia w jamie ustnej i gardle , niewydolność mięśnia pierścienno –gardłowego. Pewne cechy zgłaszanych przez chorych dolegliwości mogą sugerować lokalizację miejsca uszkodzenia aktu połykania:

Zarzucanie pokarmów do nosogardła może świadczyć o zmianach strukturalnych i czynnościowych w zakresie podniebienia powodujących niewydolność podniebienno – gardłową.

Zarzucanie pokarmów do krtani może świadczyć o refluksie żołądkowo –przełykowym. Chorzy podają uczucie pieczenia w gardle i za mostkiem, zgagę, kaszel, chrypkę, pochrząkiwanie.

Dysfagia odnosząca się do połykania pokarmów płynnych dotyczy zaburzeń fazy ustnej i gardłowej, pokarmów stałych –fazy przełykowej. Odpowiedzialne za tego typu zaburzenia są zmiany morfologiczne.

Zaburzenia połykania towarzyszą schorzeniom neurologicznym. Skargi chorego mogą dotyczyć również zaburzeń głosu i mowy. Chorzy podają dolegliwości o charakterze dyzartrii, spowolniałej, zamazanej czasem bełkotliwej mowy, której towarzyszą zaburzenia głosu związane z zaburzeniami koordynacji oddychania i fonacji.

U osób ze schorzeniami narządu głosu spotyka się pewne zaburzenia połykania oceniane jako dyskomfort w połykaniu i parestezje gardłowe. Uczucie przeszkody w gardle stanowi dolegliwość nazywaną kłębkiem , która nie jest objawem dysfagii.

U normalnie rozwijających się dzieci też występują dysfagie , spotykane jako infantylne połykanie wynikające z zaburzeń artykulacji, z zaburzeń motoryki warg i języka, wad zgryzu, utrudnionego oddychania przez nos lub pewnych utrwalonych nawyków dziecka( ssanie palca, przygryzanie policzków). Jak i również długotrwałe karmienie butelką.

U dzieci z zaburzeniami oligofrenicznym zaburzenia połykania spowodowane są najczęściej dużym, nadmiernie rozwiniętym i słabo ruchomym językiem, który wypycha pokarm.

Zaburzeniom połykania towarzyszy niekiedy bolesne połykanie (odynofagia), występuje ona w stanach bakteryjnych i grzybiczych jamy ustnej , gardła. Może towarzyszyć zmianą nowotworowym.

Badanie chorego z dysfazją powinno obejmować:

Badanie laryngologiczne (motoryka warg, języka, podniebienia, mięśni języka, napięcia mięśni twarzy, ruchomości żuchwy, stanu błony śluzowej jamy ustnej i gardła)

Badanie laryngoskopowe ( ocena zalegania śliny, stan głośni,)

Sposób postępowania w dysfazji zależy od jej pochodzenia i rodzaju zaburzonej fazy.

W fazie ustno gardłowej naczelne miejsce zajmują ćwiczenia rehabilitacyjne (kompensacyjne i terapeutyczne). Ćwiczenia kompensacyjne w zaburzeniach połykania polegają na przeciwdziałaniu zalegania i aspiracji do dróg oddechowych treści pokarmowej. Zasada tych ćwiczeń polega na stosowaniu zmiany postawy ciała w czasie aktu połykania.

Ćwiczenia terapeutyczne mają na celu zmianę fizjologii połykania i dostosowania mechanizmów połykania do zmienionych warunków. Stosuje się techniki pośrednie i bezpośrednie. Ćwiczenia pośrednie polegają na ćwiczeniach ruchowych warg, języka, żuchwy i krtani. ćwiczenia bezpośrednie to cztery rodzaje ćwiczeń z jednoczesnym podawaniem małych ilości płynów.

Leczenie farmakologiczne ogranicza się w zasadzie do leczenia refluksu żołądkowo-przełykowego lub jego skutków. Podaje się środki zobojętniające.

Leczenie chirurgiczne ma za zadanie głównie zapobieganie zachłystywaniu się śliną i treścią pokarmową

Leczenie zaburzeń połykania wymaga współpracy specjalistów takich jak laryngologa, foniatry, logopedy, gastrologa, neurologa, dietetyka a także współpracy przede wszystkim rodziców, którzy bardzo często nie zwracają uwagi na sposób połykania ich pociech. Niewątpliwie ogromną rolę odgrywa logopeda, który wie i potrafi pomóc nie tylko noworodkowi, ale również dzieciom z infantylnym połykaniem czy z zaburzeniami oligofrenicznymi jak i osobom dorosłym ze schorzeniami zawodowymi.